भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग -Bhimashankar jyotirling

भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग हे महाराष्ट्रातील पाच ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे.12 ज्योतिर्लिंगांपैकी महाराष्ट्र ज्योतिर्लिंगाच्या यादीत 5 मंदिरे आहेत. आता प्रश्न येतो की भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग कोठे आहे? भीमाशंकर मंदिर, ज्याला मोटेश्वर मंदिर असेही म्हणतात.महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यापासून 110 किमी अंतरावर आहे. हे मंदिर सह्याद्री नावाच्या पर्वतावर वसलेले आहे. येथून भीमा नावाची नदी वाहते जी रायचूर जिल्ह्यातील कृष्णा नदीला भेटण्यासाठी नैऋत्य दिशेने वाहते.कुंभकर्णाचा मुलगा भीम आणि भोलेनाथ यांच्यामध्ये या ठिकाणी युद्ध झाले म्हणून या ठिकाणाला भीमाशंकर असे नाव पडले.पुण्यापासून तुलनात्मक दृष्टीने जवळच  असणारे हे ठिकाण आहे. सुमारे तेराशे वर्षापूर्वीचे हे मंदिर आहे. 

 ज्योतिर्लिंगापैकी एक असणारे श्रीक्षेत्र भीमाशंकर. पण हे पर्यटनस्थळ म्हणून अधिक नावारूपाला आले आहे. पुणे जिल्ह्यातील खेड तालुक्यात भीमाशंकर असून या ज्योतिर्लिंगामधून महाराष्ट्रातील मुख्य नद्यांपैकी एक भीमा नदी उगम पावते. सह्याद्रीच्या प्रमुख रांगेतील हे ठिकाण घनदाट अरण्याने वेढले असून 1984 मध्ये याची अभयारण्य म्हणून घोषणा करण्यात आली आहे. भीमाशंकर हे अत्यंत सुंदर ठिकाण असून भीमा नदीचा उगम पाहणे हा अविस्मरणीय आनंद आहे. 

हेमाडपंथी असणारे हे मंदिर सुमारे 1200-1400 वर्षांपूर्वीचे आहे. मात्र आता याचे नवे बांधकाम करण्यात आले आहे. शिवाजी महाराजदेखील येथे दर्शनाला जात असत असे म्हटले जाते. आता येथे आधुनिक कॅमेरा लावण्यात आले असून संपूर्ण परिसरावर लक्ष ठेवण्यात येते. 

भीमाशंकर नाव का प्राप्त झाले

भीमाशंकर नाव का प्राप्त झाले याची एक अप्रतिम आख्यायिका आहे. कुंभकर्णाच्या पत्नीने कुंभकर्णाचा वध झाल्यानंतर मुलगा भीमाला देवदेवतांपासून दूर ठेवण्याचा निर्णय घेतला. मोठा झाल्यानंतर आपल्या वडिलांच्या मृत्यूचे कारण समजल्यानंतर देवांचा बदला घ्यायचे ठरवले आणि ब्रम्हदेवाची कठोर तपस्या केली. त्याच्याकडून सर्वात बलशाली होण्याचे वरदान घेतले. एकदा असेच जात असताना राजा कामरूपेश्वराला महादेवाची भक्ती करताना पाहून आपली भक्ती करण्यास भीमाने सांगितले. मात्र राजाने नकार दिल्यावर त्याने त्याला बंदिस्त केले. कारागृहात राजाने शिवलिंग तयार करून पूजा करायला सुरूवात केली. भीमाने रागाने हे तलवारीने तोडण्याचा प्रयत्न केला असता त्यातून महादेव प्रकट झाले. त्यानंतर शिव आणि भीममध्ये युद्ध झाले आणि त्यात भीमाचा मृत्यू झाला. त्यानंतर महादेवांना तिथेच वास्तव्य करण्याची राजाने विनंती केली. भीमाशी युद्ध केल्यामुळे या ठिकाणाला भीमाशंकर असे नाव पडले. 

भीमाशंकर ज्योतिर्लिंगाचा इतिहास

शंकराच्या बारा ज्योतिर्लिगांपैकी भीमाशंकर आहे. पुण्यापासून ११० किलोमीटरवर असलेले हे तीर्थस्थान पश्चिम घाटात वसले आहे. भीमा नदीही याच परिसरात उगम पावते. शंकराने या ठिकाणी त्रिपुरासुराचा वध केला. त्यानंतर आलेल्या घामातून भीमा नदीचा उगम झाल्याची पौराणिक कथा आहे. हे देऊळ तुलनेने अलीकडच्या काळात बांधले आहे.

याचा कळस नाना फडणवीस यांनी अठराव्या शतकाच्या सुमारास बांधला. स्कंद पुराण व शिव पुराणात या क्षेत्राचा उल्लेख आला आहे. भीमाशंकर हे पवित्र ठिकाण समुद्रसपाटीपासून ३४५४ फूट उंचीवर असून हेमाडपंथी शैलीतील हे मंदिर सातव्या शतकात बांधले गेले. इ.स. १२००मध्ये विनायक सावरकरांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. रघुनाथ पेशव्यांच्या काळात या ठिकाणी विहिरींचे काम झाले होते.

औरंगजेबाचा पराभव करण्यासाठी या भागातील सावंत बंधूंनी घनदाट जंगलाचा फायदा घेऊन औरंगजेबाचा पराभव केला असल्याची माहिती आहे.

सह्याद्री पर्वतातील, देवराई जंगलातील दरीत हे मंदिर वसलेले असून सुमारे शंभर पाय-या उतरून या मंदिरात जावे लागते. या मंदिराच्या शैलीची रचना इंडो-आर्यन शैलीतील आहे. त्यामुळेच मुख्य शिखरावर छोटे छोटे शिखर जोडलेले आढळतात. येथे असणारा नंदी मंडप प्राचीन काळातील मानतात. या मंदिरात अकरा सुंदर कमानी व नव्या रचनांचा मेळ सुंदररित्या घातला आहे.

यात्रा व उत्सव

महाशिवरात्रीत भव्य यात्रा भरते, सोमवती अमावस्या, कार्तिक पौर्णिमेस उत्सव होतो व दर सोमवारी भाविकांची मांदियाळी या ठिकाणी मोठया प्रमाणावर होत असते.

शंकर मंदिर हे भगवान शिव यांना समर्पित आहे. त्यामुळे दरवर्षी महाशिवरात्रीला येथे भाविकांचा कल्लोळ असतो. भाविकांच्या मोठ्यात मोठ्या रांगा लागतात. प्रत्येक वर्षी येणारी महाशिवरात्र येथे मोठ्या प्रमाणात साजरी केली जाते. महाशिवरात्रि  शिवाय इतर इतर धार्मिक उत्सव देखील साजरे केले.

भीमाशंकर ज्योतिर्लिंगाची मंदीर वास्तुकला 

भीमाशंकर मंदिर प्राचीन आणि नवीन रचनांचे संयोजन आहे.हे नागार वास्तुकलेच्या शैलीने बनवले आहे.हे मंदिर प्राचीन विश्वकर्मा आर्किटेक  कौशल्य श्रेष्ठता दर्शवते. या सुंदर मंदिराचे शिखर अठराव्या शतकात नाना फडणवीस यांनी बनवले होते. या मंदिराचा प्रकार हेमाडपंथी आहे हे मंदिर सुमारे बाराशे ते चौदाशे वर्षांपूर्वी बांधला गेलेला आहे.मंदिराच्या छतावर खांबावर सुंदर सुंदर नक्षीकाम कोरलेले आहेत.त्यामध्ये दशावताराच्या मुर्त्या देखील कोरलेले आहेत.त्यांच्या अतिशय सुंदर आणि रेखीव आहेत. मंदिराच्या सभामंडपाच्या बाहेर पाच मन वजनाचे एक सुंदर लोखंडी घंटा आहे.ही घंटा चिमाजी आप्पानी मंदिराला भेट दिली होती असे सांगण्यात येते. या घंटेवर १७२९ असे इंग्रजी भाषेत लिहिले आहे. महान मराठा शासक शिवाजी या मंदिराच्या पूजेसाठी विविध सुविधा पुरवितात.जर तुम्ही येथे गेला तर तुम्हाला हनुमान तलाव, गुप्त भीमाशंकर मंदिर, भीमा नदीचे मूळ स्थान, बॉम्बे पॉईंट, साक्षी विनायक अशा ठिकाणांना भेट देण्याची संधी मिळू शकेल.

मंदिराचे वैशिष्ट्य

भीमाशंकर मंदिर हे प्रसिद्ध धार्मिक क्षेत्र महाराष्ट्रातील सह्याद्री नावाच्या डोंगरावर स्थित असून.हे पुण्यापासून शंभर किलोमीटर अंतरावर आहे. हे ठिकाण नाशिक पासून जवळपास 120 मैल वर आहे. हे मंदिर भारतातील आढळणाऱ्या बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे. या मंदिरातील शिवलिंग 3.250 फिट उंचाई वर स्थित आहे. मंदिरातील शिवलिंग अतिशय मोठा आहे. म्हणून त्याला मोटेश्वर महादेव ही ओळखले जाते.हे स्थान भाविक तसेच ट्रॅक्टर प्रेमींसाठी उपयुक्त आहे. हे मंदिर पुण्यात खूप अतिशय प्रसिद्ध आहे. जगभरातील लोक या मंदिराच्या दर्शनासाठी आणि पूजेसाठी येतात.येथे येतात भीमाशंकर मंदिराजवळील कमळजा मंदिर आहे. हे कमळजा पार्वतीचा अवतार असून या मंदिरात भाविकांची गर्दी असते.

मंदिराचे रहस्य 

या मंदिराजवळून भीमा नावाची नदी वाहते, जी पुढे जाऊन कृष्णा नदीला जोडली जाते. पुराणात असा समज आहे ,की जो फक्त दररोज सकाळी या मंदिरात सूर्योदय झाल्यानंतर या मंदिरा श्रद्धेने भेट देतो. आणि बारा ज्योतिर्लिंगाची नावे सांगतो त्याचे सात जन्मातील पाप काढून टाकले जातील आणि स्वर्गात जाण्यासाठी त्याचे मार्ग उघडले जातात.

FAQ

1.भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग कोठे आहे?

Ans.भीमाशंकर हे पुणे जिल्ह्यात असून पुणे जिल्ह्याच्या खेड तालुक्यात आहे. भारतातील बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे. या ज्योतिर्लिंगा मधून पश्चिम महाराष्ट्रातील प्रमुख नद्यांपैकी एक अशी भीमा नदीचा उगम पावतो.

2.शिर्डी वरुन भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग ला कसे जावे?

Ans.शिर्डी पासून 16 किलोमीटर लांब कोपरगाव रेल्वे स्टेशन वरून पुण्याला मोजून 35ट्रेन चालतात.शिर्डी  वरुन सरळ भीमाशंकरला जर जायचे असेल ,तर मंचर घोडेगाव पर्यंत बसेस available  आहे. आणि पुढे मंचर ते भीमाशंकर 60 किलोमीटर अंतर आहे.

3.भीमाशंकर ज्योतिर्लिंगाची कथा.

Ans.महादेवांनी ज्या ठिकाणी भीमाचा वध केला ते  स्थान देवतांसाठी पूजनीय झाले.सर्व देवतांनी भगवान शिव यांना त्या स्थानी शिवलिंग रूपात प्रकट होण्याची प्रार्थना केली.महादेवांनी  सगळ्या देवतांचि प्रार्थना स्वीकारली. व शिवलिंग रूपात तेथे प्रकट झाले. तेव्हापासून या स्थानाला भीमाशंकर या नावाने ओळखले जाऊ लागले.

आणखी अशीच एक दुसरी कथा 

भीमाशंकर या ठिकाणी बाबतीत आढळून येते ती म्हणजे त्रिपुरासूर नावाच्या दैत्याने या भागात फारच धुमाकूळ घातला होता. त्याचा नाश करण्यासाठी भगवान शंकरांनी प्रचंड असे भीम रूप धारण केले. अनेक रात्र चाललेल्या या युद्धात त्रिपुरासुराचा वध झाला. त्यामुळे भगवान शंकर घामाघूम होऊन येथील शिखरावर बसले.त्यांच्या अंगातून निघणाऱ्या घामाच्या धारेतून भीमा नदी उत्पन्न  झाली.

गुप्त भीमाशंकर

भीमा नदीचे मूळ उगम ज्योतिर्लिंग आहे, परंतु ती तिथून गुप्त होते. आणि मंदिरापासून जंगलात साधारणपणे 1.5 km पूर्वेला पुन्हा प्रकट होते, असे मानले जाते.ही जागा गुप्त भीमाशंकर म्हणून ओळखले जाते.

कोकण कडा

भीमाशंकर मंदिरा जवळच पश्चिमेला हा कडा असून त्याची उंची साधारणपणे ११०० मीटर इतकी आहे. येथून अतिशय विहंगम असे दृश्य दिसते. अतिशय स्वच्छ वातावरणात पश्चिमेकडचा अरबी समुद्रही दिसू शकतो.

सिताराम बाबा आश्रम 

कोकण काड्या पासून एक रस्ता या आश्रमाकडे जातो घनदाट जंगलात हे ठिकाण आहे. गाडीने या ठिकाणी पोहोचता येते.

नागफणी 

आश्रमापासून नागफणीला जायला पायवाट आहे. हे ठिकाण अभयारण्यातील सर्वात उंच ठिकाण असून त्याची उंची समुद्रसपाटीपासून १२३० मीटर इतकी आहे. कोकण व परिसराचे अतिशय विहंगम दृश्य दिसते. कोकणातून हे शिखर नागाच्या फण्या प्रमाणे दिसते, नागफणी असे नाव पडले आहे. भीमाशंकर हे खूप सुंदर ठिकाण आहे. भीमाशंकर येथील भीमा नदीचा उगम पहाणे खरोखरच एक अविस्मरणीय आनंद आहे.

भीमाशंकर अभयारण्य 

भीमाशंकर हे ठिकाण अतिशय घनदाट अरण्याने वेढले गेले असून ते सह्याद्रीच्या प्रमुख रांगेत आहे सह्याद्री पर्वत रांगेत वसलेले असल्याने हे ठिकाण समुद्रसपाटीपासून सुमारे ३२५० फूट उंचीवर आहे.१९८४ सालि या घनदाट जंगलाची अभयारण्य म्हणून घोषणा झाली.जंगलात रानडुक्कर, सांबर, भेकर, रानमांजरे,रानससा,उदमांजर, बिबट्याचे विविध प्रकारचे प्राणी आणि अनेक पक्षी आढळतात.

 अभयारण्यात शेकरु ही या प्राण्यासाठी राखीव असून, तिचे नाव उडणारी खार सुद्धा आहे.येथील शेकरू तांबूस रंगाचे असून ती फक्त याच जंगलातच आढळते.बिबट्यांच्या संवर्धनासाठी येथे वन विभागाने विविध योजना अवलंबले आहेत.

भीमाशंकरला भेट देण्याचा उत्तम काळ

भीमाशंकर मंदिर दररोज पहाटे 4:30 ते दुपारी 12 आणि संध्याकाळी 4 ते 9:30 पर्यंत दर्शनासाठी खुले आहे. भीमाशंकर ज्योतिर्लिंग पाहण्यासाठी पहाटे 5 पासून येथे जाण्यासाठी लांब रांग आहे. भीमाशंकर ज्योतिर्लिंगाच्या आरतीसाठी दुपारी 45 मिनिटांसाठी दर्शन बंद आहे.

भीमाशंकरला कसे जायचे

भीमाशंकरला जाण्यासाठी अनेक मार्ग आहेत जसे की जर तुम्हाला ट्रेनने भीमाशंकरला जायचे असेल तर आधी तुम्हाला पुणे स्टेशनला जावे लागेल. पुणे ते भीमाशंकर हे अंतर फक्त 110 किलोमीटर आहे. जर तुम्हाला विमानाने जायचे असेल तर जवळचे विमानतळ पुणे आहे, जिथून भीमाशंकरचे अंतर 125 किमी आहे. जर तुम्ही रस्त्याने भीमाशंकरला जात असाल, तर पुण्याहून भीमाशंकरला पोहोचायला तुम्हाला साडेतीन ते चार तास लागतील. 

नाशिक ते भीमाशंकर हे अंतर 208 किलोमीटर आहे.भीमाशंकर हे पवित्र ठिकाण महाराष्ट्रातील पुणे या ठिकाणी असून हे ठिकाण मुंबईपासून २६५ कि.मी., नाशिक १९० कि.मी., पुणे १२५ कि.मी. अंतरावर आहे. येथे जाण्यासाठी पुण्याच्या मध्यावर्ती बस स्थानकापासून ५-५ मिनिटाच्या अंतरावर जाण्यासाठी वाहने भाविकांना उपलब्ध होत असतात.

जवळचे रेल्वे स्टेशन – पुणे 

पुण्याहून भीमाशंकरसाठी दर अर्ध्या तासाने नियमित बस सोडण्यात येतात. तसंच इथून तुम्हाला प्रायव्हेट टॅक्सी अथवा कारही करता येते.